In het Nieuwe Testament wordt er niet uitvoerig over Maria geschreven, maar wat er over haar wel wordt verteld, is fundamenteel. Maria is de moeder van de Heer; van de Kyrios, zegt Elisabeth (Luc. 1:43). Als we dan bedenken dat "Kyrios" het Griekse woord is voor Jahwe, d.i. God in OT en NT, dan betekent dit heel wat. We hoeven ons er niet over te verwonderen dat wat erop volgt van grote eerbied getuigt:

Daarom heeft ze in het Evangelie een heel bijzondere plaats. Elisabeth roept uit: "Gezegend zijt gij onder de vrouwen" (Luc. 1:42). "Jij bent een gezegende onder de vrouwen" is een Semitische manier van spreken en wil zoveel zeggen als: "de meest gezegende", zoals ook in het OT gezegd wordt van Jaël :

.

En dezelfde grammaticale constructie wordt in het hooglied tweemaal gebruikt voor "de bruid":

Het theologisch fundament van de Mariologie is het centrale gegeven, dat het Woord door Maria vlees is geworden. Paulus schrijft:

De Zoon van God is door Maria mens geworden. Vanwege dit feit werd ze reeds door de eerste christenen geëerd en zalig geprezen (Luc. 1:48).

De weerstand die er is gekomen om Maria te eren, berust op een tragisch misverstand. In de oude kerk werden twee vormen van eren onderscheiden: het aanbidden van God en het eren van mensen.

Zo lezen we in "het Martelaarschap van Polycarpus":

Maria werd door de oude christenen geëerd, maar nooit méér dan of in de plaats van Christus.

Ook al is de oorsprong van de Mariologie bijbels te funderen, we willen onderzoeken of daaraan door de kerkvaders al of niet bepaalde heidense elementen zijn toegevoegd. Kunnen we vanuit het Nieuwe Testament een duidelijke doorgaande lijn naar de oudste Mariologie bij de kerkvaders signaleren? Waar komen de typisch katholieke leerstukken over Maria vandaan?

De eerste in de oude kerk die over Maria schreef was de apostolische vader Ignatius (69-155). Hij schrijft in zijn brief aan de Efeziërs:

Hij sluit hier aan bij het Evangelie van Lucas: Jezus is geboren uit de maagd Maria. Ook uit het geslachtsregister bij Mattheüs blijkt dat niet Jozef, maar de Heilige Geest het kind Jezus verwekte.

Een belangrijk gegeven uit de ontwikkeling van de Mariologie was de parallel die de kerkvaders zagen tussen Eva en Maria. Reeds Justinus de martelaar kwam met deze parallel:

Hij sluit aan bij de brief van Paulus aan de Romeinen (hoofdstuk 5), waar een parallel wordt getrokken tussen Adam en Christus. Justinus ziet een parallel tussen Eva en Maria. Zoals Eva door haar ongeloof onheil heeft veroorzaakt, heeft Maria door haar geloof heil in de wereld gebracht.

Irenaeus gaat door op deze parallel en geeft Maria een duidelijke plaats in het verlossingsplan. Hij schrijft:

Maria wordt beschouwd als de nieuwe Eva.

Tertullianus werkt deze parallel op zijn eigen wijze uit. Hij schrijft:

Onze vraag hierbij is met wat voor exegese we eigenlijk kennis maken. Is dit wel een legitieme manier om met Schriftgegevens om te gaan? Wij, westerlingen, hebben nog steeds een rationalistische wijze van denken en we zijn, als protestanten, gewend de Bijbel vooral letterlijk historisch uit te leggen. Hier maken we kennis met een beeldende wijze van exegese. Waar komt die vandaan?

We hoeven niet bij heidense invloeden te rade te gaan, want in de Brief aan de Galaten maken we bij Paulus kennis met een typische allegorische uitleg. Hij past eenzelfde soort vergelijking toe als Justinus, Irenaeus en Tertullianus.

Hij vergelijkt Hagar met het tegenwoordige Jeruzalem, dat met zijn kinderen in slavernij is, en Sara met het hemelse Jeruzalem dat vrij is (Gal. 4:21-31). Hagar is dus het type van de gebonden mens en Sara het type van de vrije mens. Paulus maakt hier zelf gebruik van het woord ‘allegoriseren’, in de NBG heel vrij maar goed vertaald met: "Dit is iets waarin een diepere zin ligt" (Gal. 4:24a).

Waar heeft Paulus deze beeldende wijze van exegetiseren geleerd? Was die in gebruik onder de joden?

In het Oude Testament treffen we al voorbeelden van beeldend-typologisch denken aan. Want Jakob is als Israël de vertegenwoordiger van het hele volk Israël. Hij is het type van het volk Israël.

Horacio Bojorge s.j. maakt in zijn boek Maria zoals de evangelisten haar zien duidelijk dat het om typisch joodse midrasj gaat, d.i een meditatief onderzoek van de Schrift.

Paulus is niet de eerste die op die manier teruggrijpt op gebeurtenissen uit het Oude Testament. In het Oude Testament, zo maakt Bojorge duidelijk, wordt er al op het verleden teruggegrepen:

De werkwijze van midrasj kan men herkennen in het Evangelie volgens Lucas, als het over Maria gaat. Bojorge merkt op dat, als de engel Gabriël tot Maria spreekt, hij in gewijzigde vorm een profetische godsspraak van Zefanja weergeeft:

Wanneer we bovenstaande parallel ontdekt hebben, wordt het volgende duidelijk.

Een ander voorbeeld van parallellisme vinden we in het boek Judith, een deutero-canoniek boek dat tot de Septuagint behoort, de Griekse vertaling van het OT, waaruit door de evangelisten herhaaldelijk geciteerd wordt. We lezen in dit boek:

Dat Maria gelijkgesteld wordt met de dochter van Sion, betekent dat ze bij uitstek de gelovige vertegenwoordigt (Gr. hè pisteusasa; Luc. 1:45); en juist daarom wordt ze door Elisabeth "zalig geprezen". Zij is het type van het volk van God. En zo kunnen we begrijpen dat Maria in het katholiek denken tegelijk ook ‘moeder van de kerk’ en ‘het type van de gemeente van Christus’ is geworden. Dit vindt dus zijn grond in joods beeldend denken.

Wanneer Irenaeus de parallel trekt tussen Maria en Eva, is dat ook te begrijpen vanuit de joodse midrasj. Dan mogen we zeggen dat het om een legitieme bijbelse wijze van exegese gaat.

Het zal de lezer ook opgevallen zijn dat Irenaeus over Maria spreekt als "oorzaak van de verlossing".

In een notendop kunnen we hier al de katholieke visie op Maria als medeverlosseres herkennen. Kunnen we hier ook een joodse wijze van denken in herkennen?

In het vorige hoofdstuk herkenden we bij Paulus een typisch en-en denken. Jezus is de Waarheid, maar ook de gemeente is een pijler en fundament van de waarheid. Het een en het ander gaat samen.

Voor Irenaeus is Jezus de ene unieke Verlosser, maar dat neemt niet weg dat ook Maria ‘oorzaak van heil’ is. Dezelfde typische denkwijze kunnen we weer bij Paulus herkennen. Jezus is de Redder, maar als een mens anderen tot bekering brengt, redt hij ook. Hij schrijft namelijk:

Een typische leuze, die nauw daarbij aansluit, is trouwens voor veel protestanten: "Gered om te redden!"

Precies zo heeft ook Irenaeus zijn gezegde over Maria bedoeld. Omdat Maria "ja" tegen God heeft gezegd en door hààr de Kyrios, Jezus, is geboren, is ze als mens voor velen ‘oorzaak van heil’ geworden.

De latere ontwikkelingen die er in de Mariologie zijn geweest, laten we hier buiten beschouwing. Op dit gebied blijven er problemen die opgelost moeten worden, maar die vallen buiten het perspectief van dit boek. We hebben nu alleen willen achterhalen hoe de oude kerkvaders tot hun visie op Maria zijn gekomen.

VRAGEN