Een algemeen bekend uitgangspunt in protestantse kringen luidt dat de Bijbel ons rechtstreeks als het Woord van God is gegeven, dat a.h.w uit de hemel is gevallen. En dat die Bijbel voor ons, zonder meer, als we tenminste verlicht zijn door de Heilige Geest, begrijpelijk en verstaanbaar is. Inderdaad is er wat betreft de meest wezenlijke leerstellingen, bijvoorbeeld over de godheid van Jezus, een ‘communio opinis’ in orthodoxe kringen.

Anderzijds echter is er juist op grond van die ene Bijbel op veel punten ontzettend veel verschil van mening mogelijk, zelfs op fundamenteel geachte punten. Zo beroepen voor- en tegenstanders van de kinderdoop zich beiden op de Bijbel.

De hierboven genoemde stelling kan dan ook m.i worden genuanceerd. De Bijbel is m.i. natuurlijk het Woord van God, maar is ook in een historische situatie tot ons gekomen. Daarom moeten we voor een goed begrip ervan ook de historische situaties, waarin de bijbelse geschriften geschreven zijn, kennen. Dit betekent heel concreet, dat we op de hoogte moeten zijn zowel van het joodse als van het oud-christelijke denken.

Maar al te gemakkelijk gaan we de Bijbel benaderen en uitleggen vanuit een eigen modern westerse denkwijze, die de bijbelschrijvers uiteraard zelf niet gekend hebben. Dit komt het sterkst tot uitdrukking in modern-kritische bijbelexegeses.

Zo overheerst bijvoorbeeld in de radicaal-feministische exegese het marxistische gelijkheidsdenken. Een voorbeeld van deze exegese vinden we in de nieuwe vertaling van het NBG (Werk in Uitvoering 2). Genesis 2:23 wordt als volgt vertaald: "Toen riep de mens uit: Eindelijk een gelijk aan mij…" In de Hebreeuwse tekst is het woord "gelijk" niet te vinden, dit is een eigen moderne interpretatie van de tekst.

Bij de interpretatie van de dooptheologie komt eveneens niet zelden, vaak onbewust, een modern-westers individualistisch denkmodel om de hoek kijken: ieder mens moet zijn eigen keuze kunnen maken.

Wat we in dit hoofdstuk dus willen doen, is nagaan, wat de oude kerkvaders over de wijze en de betekenis van dopen hebben geschreven, en of we in het licht van hun geschriften, maar ook van de joodse denkwijze gezamenlijk tot een nog beter verstaan van de Schriftgegevens kunnen komen.

Als een volwassen ongelovige tot bekering komt, ondergaat hij de volwassendoop. Alle christenen staan eensgezind achter deze vorm van doop voor volwassenen. Veel protestanten, vooral evangelischen in vrije groepen, hebben daarentegen wel grote problemen met de kinderdoop. Wanneer we over kinderdoop spreken, gaat het om kinderen die nog niet hun eigen keuze kunnen maken.

In het NT wordt niet expliciet het dopen van kinderen vermeld.

Evangelischen wijzen erop dat de term ‘kinderdoop’ in het NT onbekend is. Maar ook de term ‘volwassendoop’ vinden we niet en er is ook geen verbod op het dopen van kinderen, van welke leeftijd dan ook. Daarom rijst de vraag: hebben de apostelen wel of niet kinderen gedoopt of anderen de opdracht gegeven om kinderen te dopen?

De evangelischen die tegen de kinderdoop zijn, zullen deze vraag met een krachtdadig "nee"! beantwoorden. Daarom beweert men ook dat de kinderdoop pas veel later in gebruik is geraakt. Men is toen, naar men zegt, afgeweken van het oorspronkelijke praktijk van de volwassendoop. Bij Evert van der Poll lezen we:

Er worden dus in feite drie beweringen gedaan:

1. Er was verschil van mening onder de oude christelijke schrijvers.
2. De kinderdoop was voor het einde van de tweede eeuw onbekend en is een latere traditie.
3. De kinderdoop zou pas in de tijd van keizer Constantijn (hij is rond 312 bekeerd) zijn ingeburgerd.

We zullen proberen de historische feiten zo goed mogelijk te laten spreken.

Dat sommige kerkvaders voor waren en anderen tegen, klopt niet met de feiten. De eerste die tegen de kinderdoop heeft geschreven, was Pelagius (ongeveer 400 n.Chr.) en hij was geen kerkvader, maar een ketter, omdat hij o.a. de erfzonde loochende.

Nu wordt er wel eens gezegd dat Tertullianus (ca. 150-222) tegen de kinderdoop was. Maar dat is geen juiste voorstelling van zaken. Tertullianus was niet tegen de kinderdoop als zodanig. Hij had alleen een praktisch argument om de doop van kinderen uit te stellen totdat zij de doop bewuster kunnen ondergaan. Zijn bezwaar gold de grote verantwoordelijkheid van de doopgetuigen, die zorg moesten dragen voor de christelijke opvoeding van de kinderen. Hij vreesde dat deze kinderen later weer in zonde zouden vervallen en dan kunnen ze geen tweede maal worden gedoopt (De Baptismo, 18). Uit zijn boek kunnen we juist concluderen dat het in zijn tijd normaal was dat ook kinderen, inclusief baby’s, werden gedoopt. Anders had hij er niet voor hoeven te pleiten om de doop van kinderen uit te stellen. Bovendien, zo kunnen we concluderen, was voor hem de kinderdoop geldig en mocht die daarom niet worden overgedaan. Als het in die tijd al normaal was dat kinderen werden gedoopt, dan moet die praktijk zelf nog veel ouder zijn.

Dat blijkt ook uit een unaniem pleidooi van 67 bisschoppen voor de kinderdoop, op een Synode te Carthago in 252. Daar werd namelijk besloten:

Er wordt beweerd dat in Noord-Afrika toen voor het eerst de kinderdoop opkwam. Maar als het om een nieuw idee was gegaan, had je geen unaniem oordeel van 67 bisschoppen uit verschillende delen van het Romeinse Rijk kunnen verwachten. Dan waren er vanzelfsprekend voor- en tegenstanders aanwezig geweest. Bovendien vertolkten Cyprianus en de andere bisschoppen daar niet hun eigen privé-mening en ze introduceerden geen nieuw ideaal, maar ze deelden de overtuiging van de hele toenmalige kerk. Cyprianus schrijft:

De ene doop was een doop voor allen, ongeacht de leeftijd. De kinderdoop was voor hem een lering van de apostelen.

We krijgen dus aanwijzingen dat de kinderdoop een heel oud, in de hele kerk aanvaard, gebruik is en van apostolische oorsprong kan zijn. Maar hoe zit het met de oudste gegevens uit de na-apostolische tijd?

De oudste getuige uit de na-apostolische tijd is de martelaar Polycarpus. Toen men van hem wilde eisen Christus te verloochenen, zei hij:

Hij was 86 jaar oud en volgens zijn zeggen had hij Christus al 86 jaar gediend. Hoe kan je als baby Christus al dienen, vragen we ons dan af. Zijn opmerking is alleen begrijpelijk als we weten dat je volgens de taal van die tijd na je doop een dienaar van Christus werd genoemd. Hij stierf de marteldood in 155. Dat betekent dat hij vermoedelijk in 69 na Chr. is gedoopt, dus ten tijde van de apostelen en het tot stand komen van het Nieuwe Testament.

Bij de leerling van Polycarpus, de kerkvader Irenaeus (120-202) – dat is al veel eerder dan het einde van de tweede eeuw - vinden we een duidelijk pleidooi voor de kinderdoop. Hij heeft dus van Polycarpus geleerd dat ook kinderen gedoopt moeten worden. Hij schrijft:

Voor de oude kerkvaders was de doop "het bad van de wedergeboorte". Deze uitdrukking hebben ze van de apostel Paulus overgenomen die schrijft:

Door de doop werd je volgens hen sacramenteel wedergeboren tot een kind van God. We zullen later ingaan op deze sacramentele visie. Als we nog mochten twijfelen of het waar is dat Irenaeus met de wedergeboorte de doop bedoelt, dan geven andere uitspraken van hem daarover zekerheid. Het begrip ‘wedergeboorte in God’ gebruikt hij namelijk elders om de doop aan te geven. Hij schrijft onder verwijzing naar Mattheüs 28:19-20:

De kracht van de wedergeboorte slaat hier duidelijk genoeg op de doopopdracht. Elders in zijn boek schrijft hij over de doop: "Die is wedergeboorte in God" (Adv. Her. I,21).

Het duidelijkst getuigenis dat de kinderdoop tot op de tijd der apostelen terug gaat, vinden we bij Origenes: (185-254). Hij schrijft namelijk:

Dit is voor sommige geleerden een reden om te beweren dat Origenes liegt. De enige reden die men aanvoert als ‘bewijs’ is het feit dat Origenes geen gelijk kàn hebben, dus gelogen moet hebben. Maar is dit waarschijnlijk? Hij was een waarheidlievend mens; hij is zelfs martelaar geweest. Hij had voor de waarheid zijn leven over. Bovendien kwam hij uit een christelijk gezin (zijn vader kan nog leerlingen van de apostelen hebben gekend) en hij was een studiebol. Hij heeft een enorme bibliotheek tot zijn beschikking gehad en heeft dus veel kunnen weten over de overlevering. Hij wist meer dan wij. Stel nu dat hij een leugen had bedacht om zijn eigen mening door te drukken. Daar zou hij ongetwijfeld moeilijkheden mee hebben gekregen. Ketterijen werden niet geduld. Hij is alleen veroordeeld om zijn leer van de alverzoening, inderdaad een privé-inzicht en geen apostolische overlevering. Tegen zijn bewering over de doop is nooit één enkel protest gekomen. De meest voor de hand liggende conclusie is dan ook: Origenes heeft de waarheid gesproken dat de apostelen geleerd hebben om ook kinderen te dopen.

Toch zijn we niet snel tevreden. We willen graag een bevestiging uit de Schrift zelf, dat het waarschijnlijk is dat de apostelen kinderen hebben gedoopt of hebben laten dopen.

De kinderdoop veronderstelt de gedachte van plaatsvervangend geloof: ouders kunnen voor hun kinderen geloven. Is dit bijbels denken?

Als we het bijbels denken nagaan, blijken de mensen uit die bijbelse tijden het moderne individualisme nog niet te huldigen. Men ging uit van het gezinsdenken: het gezin of het huis is een eenheid. Zo luidt het:

In het O.T. hoefde het geloof, vereist om besneden te worden, niet perse van jezelf te zijn. De ouders konden voor hun kinderen geloven. De huisvader staat als hoofd van het gezin garant voor het geloof van het hele gezin. Abraham werd gerechtvaardigd op grond van zijn geloof en daarna werd hij besneden, maar Izaäk werd besneden op grond van het geloof van zijn vader en volgde in de rest van zijn leven diens geloofsspoor. Niet alleen Izaäk, maar ook reeds Ismaël en zijn gehele huis werden besneden (Gen .17:23). Het hele huisgezin is in het verbond opgenomen. Voor het gezin als eenheid, de kinderen en de slaven inbegrepen, wordt de term ‘het huis’ gebruikt. Ook zuigelingen behoren tot het verbondsvolk. Wanneer de profeet Joël de opdracht krijgt om het volk op te roepen tot boete en bekering, lezen we:

De taal van het Nieuwe Testament is net zo goed niet puur individualistisch. Over de kerk wordt als een collectivum gesproken: als het volk van God en als het ene Lichaam van Christus. We worden tot één Lichaam gedoopt (1 Kor. 12:13) en door de doop worden we tot één Persoon (Gal. 3:28). In het Nieuwe Verbond zijn de gelovigen net zo goed deel van een heel volk, het volk van God. De gemeente is het ene huisgezin van God (zie Ef. 2:19). Door de doop word je ingelijfd in het Verbondsvolk.

Er is geen aanwijzing dat de apostelen, die allen joden waren, hebben afgerekend met het joodse gezinsdenken. We hebben eerder aanwijzingen dat ze er in hun theologisch denken van uitgingen. Zo wordt er gesproken over het dopen van een ‘huis’. Dat was dus de technische term voor een heel gezin, inclusief de kinderen en baby’s en zelfs de slaven.

Er zijn in het N.T. vier voorbeelden van een gezinsdoop: het gezin van Cornelius (Hand. 11:14), van Lydia (Hand. 16:14,15), van de gevangenbewaarder van Philippi (Hand. 16:33) en van Stefanas, de eersteling van Achaje of Zuid-Griekenland, persoonlijk door Paulus toegediend (1 Kor. 1:16). We mogen verwachten dat er tenminste in enkele van die gezinnen ook kinderen of baby’s waren. Als er een ‘huis’ werd gedoopt, betekent die term dat de baby’s erbij hoorden. We lezen niet dat een gezin werd gedoopt, uitgezonderd de baby’s of kinderen. Vermoedelijk behoorde ook Polycarpus als baby tot zo’n ‘huis’ dat werd gedoopt.

Hiernaast vinden we in het N.T. nog een voorbeeld van een bijzondere gezinsdoop. Petrus legt namelijk een verbinding tussen de ark van Noach en de christelijke doop. Hij schrijft:

Nu, omdat Noach als hoofd van het gezin rechtvaardig was, werd zijn hele gezin gered. Allen mochten mee in de ark des behouds.

Lucas heeft in het boek Handelingen niet uitgelegd wat hij met ‘huisdoop’ bedoelde. Hij hoefde dat niet te doen, want dit doopmodel was in die tijd een bekend gegeven.

Ten tijde nog van het Oude Testament was er namelijk een proselietendoop in gebruik gekomen. Als heidenen wilden toetreden tot het Judaïsme, de joodse godsdienst, werden zij o.a. gedoopt. Deze doop was een gezinsdoop. Hij vond plaats door onderdompeling, eerst van de kinderen, daarna van de ouders. Wanneer de apostelen een gezin doopten, hebben zij geen nieuw model hoeven te kiezen, maar dit overal toegepast model van de proselietendoop voor ogen gehad.

We vinden hiervan een bevestiging in het werk van kerkvader Hippolytus (160/170-235). Tegenover christenen die nieuwigheden wilden doorvoeren verdedigde hij als presbyter in Rome de apostolische traditie. Over de dooppraktijk schrijft hij het volgende in De Apostolische Traditie:

We kunnen hier het model van de proselietendoop herkennen.

Dat er plaatsvervangend geloof mogelijk is, behoort heel wezenlijk tot het bijbelse denken.

We vinden in het N.T. diverse voorbeelden van plaatsvervangend geloof. In Lucas 19:9 lezen we dat Jezus na de bekering van Zacheüs tot hem zegt:

Wanneer Zacheüs tot bekering komt, is daarmee zijn hele huis gered. Zijn geloof staat garant voor het hele gezin. Zijn hele gezin kan bijgevolg worden gedoopt.

Toen de gevangenbewaarder te Philippi vroeg:

Als hij tot bekering komt, is het hele huis behouden. Pas vanuit het joodse gezinsdenken is het antwoord van Paulus en Silas goed begrijpelijk.

We kunnen dus concluderen dat we bij de oudste kerkvaders een unaniem getuigenis vinden dat de kinderdoop een apostolische instelling is. Ook in het NT zelf zijn er aanwijzingen dat er inderdaad ook kleine kinderen of baby’s werden gedoopt.

In onze tijd is er een groeiende interesse voor de praktijk van de volwassendoop. Inderdaad, in deze tijd van geloofsafval kan de waarschuwing van Tertullianus om de doop uit te stellen weer actueel worden. Het is ook begrijpelijk dat, als mensen na een tijd van geloofsafval opnieuw tot bekering komen, zij het verlangen hebben om als volwassene gedoopt te worden. Daar is begrip voor nodig. Maar als gelovigen van de andere kant de kinderdoop legitiem kunnen achten, kan er veel strijd worden vermeden. Strijd tegen medechristenen is niet van de Heer.

Kevin Roy, een baptist, schrijft in zijn boek Baptism, Reconciliation and Unity dat de ergste ketterij op het gebied van de doop niet de kinderdoop of de herdoop is, maar de verwerping van medegelovigen op grond van verschillen in dooptheologie, want dat is een zonde tegen het hoogste gebod van Christus dat we elkaar moeten liefhebben (p. 80).

Dat er een voorkeur is voor de volwassendoop, hangt ook samen met een individualistisch theologisch denken. Wanneer men de nadruk legt op de eigen keuze van de mens, zal men voor volwassendoop kiezen. Zo wordt de doop tot een daad van de mens. Maar voor de oude kerkvaders was de doop in de eerste plaats een daad van God: God kiest de mens en schenkt hem Zijn genade. God neemt de mens als Zijn kind aan.

Reformatorische protestanten delen met katholieken deze visie. Maar er blijft een ander verschil van mening over de betekenis van de doop. Voor katholieken is namelijk de doop een sacramenteel gebeuren: je zonden worden afgewassen en je wordt daadwerkelijk tot een kind van God.

Voor Zwingli en voor veel evangelischen heden ten dage zijn de sacramenten louter symbolisch bedoeld. De doop symboliseert dan, als het ware, een afwassing van je zonden. De werkelijke vergeving van zonden geschiedt geestelijk door je bekering. Men kent alleen de geestelijke wedergeboorte. Calvijn en Luther namen hierin een middenpositie in.

Onze vraag is nu, of we bij de oudste kerkvaders al het katholieke sacramentele denken vinden en of hiervoor een legitieme bijbelse grondslag aanwezig kan zijn.

Dat de doop van de erfzonde en de zonden reinigt, is een unaniem getuigenis van alle oude christelijke schrijvers. Om een paar voorbeelden te geven:

In de "Pastor van Hermas", een oudchristelijk geschrift (ca. 145), dat voor sommigen in de oude kerk zelfs tot de canon van het NT behoorde, lezen we:

Justinus de martelaar schrijft over de doop:

Hij noemt de doop, zoals we reeds hebben gezien ‘verlichting’, "omdat de geest van hen die daarin onderricht worden, verlicht wordt."

Hij vermeldt hierbij dat "we van de apostelen de reden van de dooprite hebben geleerd." Hij kan zelf niet meer de apostelen hebben meegemaakt, maar hij heeft van hun leerlingen vernomen wat de apostelen over de doop hebben geleerd. Hij verkondigt geen privé-mening, maar de leer der apostelen. Dit betekent dat hij de sacramentele visie, dat de doop het bad der wedergeboorte is en verlichting schenkt, van de apostelen heeft overgenomen.

De kerkvader Cyprianus (200-258), die op 46-jarige leeftijd tot bekering kwam, vertelt hoe hij bij zijn doop werd verlicht en gereinigd:

De doop was voor Cyprianus geen louter ‘symbool’ van verlichting en reiniging, maar bewerkte deze wedergeboorte. Wat te denken van deze sacramentele visie?

Volgens sommige protestanten is deze sacramenteel-realistische visie overgenomen vanuit de heidense mysteriegodsdiensten. Het zou hier dus om heidense invloed gaan. Dat zou toch vreemd zijn? Want door de oude kerkvaders werden de heidense polytheïstische godsdiensten als demonisch ontmaskerd. Dan ga je toch daaruit geen inspiratie overnemen? Als je gedoopt werd in de naam van de Drieëne God, moest je juist deze heidense invloeden afzweren.

We hebben hierboven gezien dat Justinus volgens zijn zeggen de sacramentele visie op de doop van de apostelen geleerd heeft.

Tertullianus verwijst in zijn boek over de doop naar het verhaal van de engel in Bethesda, die het water aanraakt, waardoor het genezende kracht krijgt (Joh. 5). Zo krijgt het doopwater volgens hem werkelijk een helende en heiligende kracht door te dopen in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. De Geest van God zweeft over de wateren van de dopeling. Door de Heilige Geest wordt de natuur van het water geheiligd en krijgt het de kracht van heiligmaking.

In het Jodendom ten tijde van het Nieuwe Testament vinden we de sacramentele visie, dat het uitkomen uit het reinigingsbad (de mikwa) een uitkomen uit de dood is en een opstaan tot nieuw leven. Dit verstond men realistisch: het reinigingsbad maakt rein.

Dat het rituele bad rein maakt, vinden we al bij de profeet Ezechiël, die schrijft:

Dit sacramentele denken moeten we dus niet verstaan vanuit een heidense, maar vanuit een joodse achtergrond.

Wanneer we de doop of sacramenten in het algemeen puur symbolisch beschouwen, maken we gebruik van een modern westers interpretatiekader dat de mens uit bijbelse tijden zo niet kende.

Dr. G. de Ru, reformatorisch theoloog, zegt hierover het volgende in zijn proefschrift "De Kinderdoop en het Nieuwe Testament":

Wij zijn helaas als christenen, vaak onbewust, onder de invloed gekomen van een onbijbels westers rationalistisch denken. Vaak beseffen we niet dat ook onze visie op de sacramenten daardoor beïnvloed is.

Maar ook onder protestanten signaleren we tegenwoordig een nieuwe tendens om meer oog te hebben voor de reële werking van een sacrament. Er wordt weer meer waarde gehecht aan het opleggen van handen en aan de ziekenzalving, omdat er daadwerkelijk een zegen van blijkt uit te gaan.

Er is in onze tijd meer aandacht voor de realiteit van geestelijke machten en krachten, van goede maar ook van kwade. Door het opkomend occultisme wordt onze aandacht daarop gevestigd. We leren dat er van een voorwerp, bijvoorbeeld een beeld, een negatieve occulte kracht kan uitgaan. Dit betekent dat een materieel voorwerp een medium kan zijn voor een werkelijk bestaande kracht. Als dit mogelijk is voor een negatieve kracht, kan God ook een zegen geven door middel van een materieel medium, bijvoorbeeld handoplegging, water of olie. Een zegen is in de Bijbel niet alleen maar een vrome wens, maar oefent daadwerkelijk een invloed ten goede uit in het leven van de mens, die de zegen ontvangt en zich in zijn verdere leven daarvoor open blijft stellen.

De bijbelleraar Derek Prince schrijft in zijn boek Zegen of vloek:

In het Nieuwe Testament lezen we dat de apostelen, in navolging van Jezus’ optreden, mede door uiterlijke tekenen genazen: door een scherpe blik en een woord (Hand. 3:4 en 14:9-10) door hun handen (Hand. 5:12), door een zweetdoek (Hand. 19:12) of zelfs door een schaduw (Hand. 5:15).

Deze sacramentele visie, zo maakt Derek Prince duidelijk, is niet magisch, want God zelf geeft de genade en de zegen en van onze kant wordt geloof gevraagd. Hij schrijft:

De doop heeft in de katholieke kerk altijd gegolden als het sacrament van het geloof. Het geloof van de dopeling of diens ouders is de noodzakelijke voorwaarde om gedoopt te kunnen worden.

Toch willen we nog graag een bevestiging hebben dat de apostelen sacramenteel over de doop hebben gedacht. In ieder geval krijgen we daarvoor aanwijzingen. Als we het Nieuwe Testament onbevangen lezen, blijkt de taal ervan meer realistisch dan louter symbolisch te zijn. Om een paar voorbeelden te geven:

In Handelingen 2:38 zegt Petrus het volgende over de doop:

Het Griekse woord voor ‘tot’ geeft het doel aan. Het doel van de doop is ongetwijfeld vergeving van zonden. In andere woorden: het gevolg van de doop is vergeving van zonden.

In Romeinen 6:4 schrijft Paulus:

Het Griekse woord voor ‘door’ geeft het middel aan. De doop is dus niet alleen een symbool ervan dat we met Christus sterven en opstaan, maar tevens het middel waardoor we met Christus sterven en opstaan. Er staat in het Grieks niet: bij wijze van spreken door de doop.

De evangelische schrijver David Pawson merkt hetzelfde op over de taal van het NT. In zijn boek De Normale Christelijke Geboorte schrijft hij:

In ieder geval is een sacramenteel-realistische interpretatie van deze bijbelteksten heel goed mogelijk.

Het idee dat de gelovige door de doop geestelijk wordt verzegeld en gemerkt, is zo ongeveer bij alle oude christelijke schrijvers te vinden. De doop wordt als zegel (sphragis) omschreven.

Zo schrijft Ignatius in zijn brief aan de Magnesiërs:

In de Pastor van Hermas wordt de doop "het zegel van de Zoon van God" genoemd (Sim. 9,16).

In de z.g. tweede brief van Clemens lezen we:

In de antieke tijd was zo’n zegel een teken dat men bijvoorbeeld als slaaf het eigendom was van de meester. Wanneer de christenen bij de doop zo’n zegel ingedrukt kregen, betekende dit voor hen dat men het eigendom was geworden van Jezus Christus.

Vanuit satanische kringen krijgen we onverwachts een bevestiging dat dit zegel, dat bij de doop wordt ingedrukt, weliswaar onzichtbaar voor het gewone oog, maar wel reëel aanwezig is. Satanisten halen namelijk, zo was op het internet te vinden, het doopteken van mensen die als kind zijn gedoopt, met zout van het voorhoofd weg. Ze zien namelijk op het voorhoofd van die persoon een kruisteken.

Op deze wijze kunnen we pas goed verstaan wat Paulus bedoelt wanneer hij een drietal malen over ‘zegel’ schrijft. We lezen bijvoorbeeld in de tweede brief aan de Korinthiërs:

Van de kerkvaders leren we dat het hier gaat om het zegel dat bij de doop wordt ingedrukt als een merkteken dat we bij God horen.