Les 4. HET GELOOF EN DE WERKEN
De grote kloof in de leer tussen protestanten en katholieken begint bij het "sola fide", d.w.z "door geloof alleen". Ook hier, in de leer over de werken, lijkt de katholiek iets aan te vullen: geloof dat moet samengaan met de werken.
De scherpe kantjes lijken tegenwoordig wel van het conflict afgeslepen te zijn. Want ook als protestanten beseffen we dat geloof zonder werken dood is (Jac. 2:26). Toch is het goed eens na te gaan wat de oude kerkvaders over dit geloofspunt hebben geleerd. Kenden zij het "sola fide" of waren ze reeds katholiserend geworden in hun denken?
Het is ons doel door dit onderzoek het katholieke standpunt in zake de leer der rechtvaardiging beter te leren begrijpen.
Genade
Bij de apostolische vaders vinden we het besef dat we door genade verlost worden en niet door werken der wet.
Polycarpus (+155) schrijft in zijn brief aan de Filippenzen:
"In die vreugde verlangen velen binnen te gaan omdat ze weten dat u gered bent door genade en niet uit werken."
We worden gered uit genade door geloof, zo schrijft ook Clemens (+101) in zijn Brief:
"Daarmee maakten ze duidelijk dat door het bloed van de Heer verlossing zou zijn voor allen die geloven en hopen op de Heer" (12).
"Wij nu die geroepen zijn door zijn wil in Jezus Christus worden niet door ons zelf gerechtvaardigd, noch door onze eigen wijsheid, inzicht, vroomheid of werken die we met een heilig hart hebben verricht, maar door het geloof waardoor de almachtige God van eeuwigheid allen heeft gerechtvaardigd" (32).
Het doen van goede werken
Anderzijds neemt bij de apostolische vaders het doen van de gerechtigheid een hele grote en noodzakelijke plaats in. Hiervan zijn talrijke citaten te geven. We geven hiervan enkele belangrijke voorbeelden.
Polycarpus schrijft in zijn brief aan de Filippenzen:
"Hij die Hem vanuit de doden heeft opgewekt zal ook ons opwekken als we Zijn wil doen en volgens Zijn geboden leven en lief hebben wat Hij heeft liefgehad." En vervolgens:
"Daar we weten dat God niet met zich laat spotten behoren we op waardige wijze in overeenstemming met Zijn gebod en Zijn glorie te leven."
Clemens waarschuwt in zijn Brief:
"Geliefden, past op dat zijn vele weldaden niet tot ons oordeel worden als we Hem niet waardig leven en als we niet eendrachtig doen wat goed en welgevallig is voor Zijn aangezicht" (21). En vervolgens:
"Wij spannen ons in bevonden te worden onder het getal van hen die Hem verwachten opdat we de beloofde gaven deelachtig worden. Hoe zal dat gebeuren, geliefden? Als onze gezindheid gelovig gericht is op God; als we nastreven wat Hem welgevallig en aangenaam is; als we verrichten wat in overeenstemming is met zijn vlekkeloze wil en wij de weg der waarheid bewandelen, terwijl we ver van ons werpen alle ongerechtigheid, boosheid, hebzucht, twist, boosaardigheid, list, laster, kwaadsprekerij, haat jegens God, opschepperij en trots, eerzucht en ongastvrijheid. Wie dat doen worden door God gehaat" (35).
In de z.g. tweede brief van Clemens lezen we:
"Dus zullen we het eeuwige leven ontvangen, broeders, als we de wil van de Vader doen, het lichaam zuiver bewaren en de geboden van God in acht nemen" (8).
De vraag is: als we door genade worden gered, waarom zijn dan goede werken nog noodzakelijk? Is het standpunt van deze apostolische vaders niet dubbelzinnig en onevangelisch?
Dan moeten we bedenken dat het ontvangen van een geschenk voor de antieke mens en ook voor de jood niet iets vrijblijvends was. Een geschenk vraagt om een tegengave. Als we het geschenk van de verlossing uit genade ontvangen hebben, hebben wij van onze kant de verplichting naar deze genade te leven.
Zo lezen we in dezelfde Brief:
"Broeders, we moeten over Jezus denken als over God; als over de Rechter van levenden en doden. We moeten niet gering denken over ons heil. Als we daarover gering denken, verwachten we ook geringe zaken te ontvangen. Wie luistert alsof het om geringe dingen gaat, zondigt. En we zondigen omdat we niet weten van waar we geroepen zijn, door Wie en tot welke plaats. Ook beseffen we dan niet hoeveel Jezus Christus om ons geleden heeft. Welke tegenprestatie zullen we Hem geven of welke vrucht is in overeenstemming met wat Hij ons gegeven heeft? Hoeveel heilige dingen zijn we Hem schuldig? Hij heeft ons immers het licht geschonken. Als een Vader heeft Hij ons toegesproken. Hij heeft ons gered toen we verloren gingen. Welke lof zullen we Hem schenken of welke tegenprestatie voor wat we hebben ontvangen?"(1).
"Dit is onze prestatie: Hem te belijden door Wie we zijn gered. Hoe belijden we Hem? Door te doen wat Hij zegt en zijn geboden niet ongehoorzaam te zijn. Door Hem niet alleen met de lippen te eren, maar met heel het hart en heel het verstand" (3).
"Broeders, laten we Hem daarom belijden door middel van werken" (4).
"Als we de wil van Christus doen, zullen we rust vinden, zo niet dan zal niets ons redden van de eeuwige straf als we aan Zijn geboden voorbijgaan" (6).
De vraag is nu of we dit soort denken ook in de Bijbel kunnen herkennen.
Inderdaad, in het Oude Testament verbindt God een voorwaarde aan Zijn zegen: het houden van Zijn geboden. Dat Israël Gods uitverkoren volk is, is puur genade van Zijn kant. Dat heeft het volk Israël niet verdiend. Maar de Israëlieten kunnen alleen Gods zegen daadwerkelijk ontvangen, als ze van hun kant de geboden houden.
In het Nieuwe Testament is het niet anders. We kennen zo goed de tekst van Johannes 3:16:
"Alzo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij zijn eniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een ieder, die in Hem gelooft, niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft."
Op grond van deze tekst zouden we tot het "sola fide" kunnen besluiten. We vergeten echter vaak dat het betoog verder gaat. We lezen in vers 36:
"Wie in de Zoon gelooft heeft eeuwig leven; doch wie aan de Zoon ongehoorzaam is, zal het leven niet zien, maar de toorn Gods blijft op hem."
Gehoorzaamheid hoort voor Johannes bij het geloof.
Geloof en liefde
Het valt op dat bij de apostolische vaders en vooral bij Ignatius van Antiochië (69-107) geloof en liefde in één adem genoemd worden. Hiervan geven we een paar voorbeelden:
Ignatius schrijft in zijn brief aan de Efeziërs:
"Van deze dingen ontgaat u niets als u in Jezus Christus volmaakt bent in geloof en liefde die begin en einde zijn van het leven: het geloof is het begin en de liefde is het einde."
In zijn brief aan de Romeinen schrijft hij:
"De gemeente die geliefd is en verlicht door de wil die alles heeft gewild wat is, in overeenstemming met het geloof en de liefde van Jezus Christus."
In zijn brief aan de Smyrnaeërs schrijft hij:
"Het komt alleen aan op geloof en liefde waar niets boven uit gaat."
Dan kunnen we weer de vraag stellen of deze combinatie van geloof en liefde een stokpaardje van hemzelf is of dat hij dit van de apostelen heeft overgenomen. Als we met deze vraag Paulus gaan lezen, valt op dat ook Paulus vaak geloof en liefde in één adem noemt. Om een paar voorbeelden te geven:
"Zo blijven dan: geloof, hoop en liefde, deze drie, maar de meest van hen is de liefde." (1 Kor. 13,13).
"Geloof, door liefde werkende" (Gal. 5:6).
"Maar thans, nu Timotheüs van u tot ons is teruggekeerd en ons goede tijding heeft gebracht van uw geloof en uw liefde.." (1 Thess. 3:6).
"Maar laten wij, die de dag toebehoren, nuchter zijn, toegerust met het harnas van geloof en liefde en met de helm van de hoop der zaligheid" (1 Thess. 5:8).
"Zeer overvloedig is de genade van onze Here geweest, met het geloof en de liefde in Christus Jezus" (1 Tim.1:14).
"Doch zij zal behouden worden, kinderen ter wereld brengend, indien zij blijft in geloof, liefde en heiliging, met ingetogenheid" (1 Tim. 2:15).
"Oude mannen moeten nuchter zijn, waardig, bezadigd, gezond in het geloof, de liefde en de volharding" (Titus 2:2).
In geschriften uit latere tijd vinden we dezelfde grondgedachten over de noodzaak van werken der liefde. Justinus de martelaar (ca.130-167) schrijft:
"Zij die niet leven zoals Hij leerde, zijn geen christenen" (1ste Apologie, 16).
Hij citeert hierbij het NT:
"Niet een ieder, die tot Mij zegt: Here, Here, zal het Koninkrijk der hemelen binnengaan, maar wie doet de wil mijns Vaders, die in de hemelen is" (Mt. 7:21).
De kerkvader Cyprianus (ca. 200-258) schrijft:
"Hoe kunnen we de onsterfelijkheid bezitten, als we niet de geboden van Christus houden waardoor de dood wordt verdreven en overwonnen? Hijzelf waarschuwt ons en zegt: "Indien ge het leven wilt binnengaan, onderhoudt de geboden" (vgl. het zendingsbevel in Mt. 28:19).
En: onder verwijzing naar Joh. 14:23 en 15:14:
"Wanneer ge Mij liefhebt, zult ge mijn geboden bewaren.. Gij zijt mijn vrienden, indien gij doet, wat Ik u gebied" (Over de eenheid der kerk).
Als het er om gaat dat we gered worden, uit genade en niet door werken der wet, is het bij de oude kerkvaders "sola fide". Maar als het om onze verantwoordelijkheid gaat als gerechtvaardigde mensen, is het voor hen niet "sola fide", maar "geloof, hoop en liefde." Ze gingen hier niet een eigen weg, maar sloten aan bij de leer der apostelen.
In een notendop kunnen we hier reeds de latere katholieke heilsleer ontwaren. Die kunnen we op deze manier beter begrijpen, als we zo naar de oorsprong teruggaan.
Vaak wordt in dit verband nog verwezen naar de gelijkenis van de liefdeloze dienstknecht (Mt. 18:23-34). De genade die hem oorspronkelijk door de koning verleend werd, zonder enige verdienste van zijnentwege, wordt hem voorgoed ontnomen, omdat hij naderhand zijn eigen schuldenaar geen medelijden had betoond.
In het NT wordt Jezus gevraagd naar het grootste gebod (Mc. 12:28-33). Hij antwoordt:
"Gij zult de Here, uw God liefhebben uit geheel uw hart en uit geheel uw ziel en uit geheel uw verstand en uit geheel uw kracht. Het tweede is dit: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf."
Letterlijk hetzelfde antwoord, op de vraag ditmaal van een Joodse wetgeleerde, lezen we bij Lucas (10:27-28). En hier voegt Jezus er veelzeggend aan toe:
"Doe dat, en gij zult leven!"
Uit dergelijke voorbeelden blijkt ten overvloede dat geloof noodzakelijk samengaat met liefde. Maar daarnaast ook dat geloof de volledige geestelijke, psychische en fysische inzet van de gelovige veronderstelt: zijn geest, zijn ziel en zijn lichaam, zijn gevoelsleven, zijn denkleven, zijn wilsleven en zijn dadenleven. In een brief van de apostel Paulus luidt het als volgt:
"En Hij, de God des vredes, heilige u geheel en al; en al uw geest, ziel en lichaam moge bij de komst van onze Heer Jezus Christus blijken in allen dele onberispelijk bewaard te zijn" (1 Thess. 5:23).
De vrije wil
Om het goede te doen, heeft de mens een wil nodig om voor het goede te kiezen. Maar als we niet over deze vrije wil beschikken? Wat dan? Het leerstuk van de vrije wil veroorzaakte een hevig dispuut tussen Luther en Erasmus.
Erasmus verdedigde de vrije wil omdat hij zijn geloof wilde belijden in gemeenschap met de oude kerkvaders. Daarom interesseert het ons of ze de leer van de vrije wil hebben gekend.
Inderdaad, als we hun geschriften op dit leerstuk nalezen, blijkt er een unaniem getuigenis te zijn, dat mensen en engelen met een vrije wil geschapen zijn: ze hebben het vermogen om voor het goede te kiezen.
De oudste getuige is Justinus. Hij schrijft:
"Door vrije keuze wandelen mensen oprecht en struikelen ze…. Zij die het goede kiezen, hebben waardige beloningen en die het tegenovergestelde kiezen, verdiende straffen" (1e Apologie, 43).
"God, die wilde dat mensen en engelen Zijn wil deden, heeft besloten ze vrij te scheppen om het goede te kiezen" (Dialoog met Trypho, 111).
In een notendop vinden we bij hem reeds de katholieke verdienstenleer. Hij schrijft namelijk dat wat ons overkomt niet het gevolg is van een onvermijdelijk noodlot – zoals de Grieken dachten -, maar van onze eigen verantwoordelijkheid:
"We hebben van de profeten geleerd en we houden het voor waar, dat straffen en kastijdingen en beloningen worden toebedeeld in overeenstemming met de verdiensten van ieders daden" (1e Apologie, 43).
Dit is voor hem niet zomaar een persoonlijk inzicht, want de vrije wil wordt ook door andere kerkvaders geleerd. De vraag is wel in hoeverre deze leer apostolisch kan zijn en op de Bijbel te baseren is. We leren uit bovenvermeld citaat dat Justinus meent de leer der bijbelse profeten te vertolken. We kunnen ook denken aan een uitspraak van Paulus:
"Gij weet immers dat een ieder, hetzij slaaf, hetzij vrije, al het goede, dat hij gedaan heeft, van de Here zal terugontvangen" (Ef. 6:8).
Origenes, die ook de vrije wil verdedigt, benadrukt, dat het om een apostolische leer gaat.
"Dit wordt ook verklaard in de leer van de kerk, dat iedere ziel die met rede begiftigd is, een vrije wil bezit (De Principiis, voorwoord 5).
Aan de hand van een aantal bijbelteksten probeert hij het bestaan van de vrije wil aan te tonen.
In navolging van Origenes heeft Erasmus deze bijbelteksten gebruikt om de vrije wil te verdedigen.
We zullen in dit boekje niet nader op dit dispuut ingaan. We willen slechts nog vaststellen dat Luther de betreffende bijbelteksten anders uitlegde om de vrije wil te bestrijden. Erasmus verklaarde terecht: Het gaat in het dispuut niet om de Bijbel zelf. We geloven allebei in het Woord van God. Het probleem is gelegen in de wijze waarop de Schrift wordt uitgelegd.
De kerkvaders konden andere interpretatiekaders gebruiken dan wij vooral als protestanten gewend zijn. Dit wil niet zeggen dat hun interpretaties van bijbelteksten daarom verkeerd zijn. Juist de oudste kerkvaders hadden nog veel meer gevoel voor het antieke joodse denken van bijbelse tijden dan wij. Daarom geloof ik dat wij het een en ander van hen kunnen leren.
VRAGEN
1. Kenden de oude kerkvaders het "sola fide"?
2. Welke plaats hebben voor de oude kerkvaders de goede werken in het geloofsleven, als we gered worden uit genade door geloof?