Pinksteren en de leer aangaande de Kerk

In deze inleiding willen we onze gedachten laten gaan over de aard en opdracht van de Gemeente vanuit het perspectief van de beleving binnen de Pinksterbeweging. Na een inleiding staan we stil bij de centrale plaats van de plaatselijke gemeente in leven en leer. Daarna richten we de blik op een bredere visie waarin de universele gemeente in haar relatie tot de plaatselijke gemeente in het zicht komt. Vervolgens richten we ons oog op de plaats van de gemeente in een aantal officiële geloofsdocumenten uit de Pinksterbeweging, om daarna wat langer stil te staan bij de plaats van de Gemeente in de geloofsbasis van de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten, die per 1 januari 2002 de plaats van de Broederschap van Pinkstergemeenten en de Volle Evangelie Gemeenten Nederland zal gaan innemen. We sluiten af met een korte analyse van sterke en zwakke punten in de Pinkster-ecclesiologie.

Een levend gemeenteleven vormt een belangrijk ingrediënt in het geestelijk leven van Pinksterchristenen. Voorgangers en oudsten van gemeenten worden niet moe om gelovigen voor te houden, dat het behoren tot een gemeente een belangrijke voorwaarde is voor een gezond en evenwichtig geestelijk leven. "Een kind van God maakt niet alleen deel uit van de Gemeente, maar hoort ook thuis in een gemeente" is een stelling die breed gedragen wordt in de Pinkster- en Volle Evangeliebeweging. Daarbij zij aangetekend dat er onmiskenbaar sprake is van concentratie van de aandacht voor de lokale gemeente. Dat is niet alleen het geval binnen de Pinksterbeweging, maar ook in de Evangelische beweging is die neiging sterk aanwezig. De plaatselijke gemeente is concreet en volop in ontwikkeling. De plaatselijke gemeente eist de aandacht op van voorgangers en leidinggevenden. Grotere verbanden, zoals die van de denominatie of het landelijk kerkgenootschap krijgen beduidend minder aandacht. Die zijn, in de optiek van voorgangers en oudsten - en zeker in de beleving van het gros van de gemeenteleden - een gebeuren "op afstand" en weinig concreet.[1]

Gezien deze stand van zaken, hoeft het niemand te verbazen dat een theologische doordenking van de leer aangaande de kerk niet de hoogste prioriteit krijgt binnen de Pinkstertheologie. Integendeel, dit onderwerp blijft vaak onderbelicht.[2] En als het al ter sprake komt, dan toch vaak in het kader van praktische aangelegenheden, zoals de bestuursvorm van de gemeente, of ook van de denominatie. Daarnaast komt het ook voor dat er aandacht is voor de ecclesiologie in het kader van gemeentegroei-theorieën of Zendingstheologie.[3]

Belangrijk als de gemeente voor gelovigen uit de Pinksterbeweging is, ecclesiologie is vaak niet meer dan een min of meer systematisch gerangschikte verzameling van bijbelteksten.[4] Dit gegeven wordt treffend geïllustreerd in de lijvige Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements, waarin het hoofdstuk over de kerk van de hand van een Katholiek theoloog is![5]

Aanvankelijk kende de Pinksterbeweging een tamelijk oecumenische inzet. De nieuwe beweging moest tot zegen zijn voor de hele kerk. Dat gold evenzeer voor de opwekking in Los Angeles [6]als voor de vroegste periode van de beweging in ons eigen land.[7] Gerrit Polman beschouwde alle wedergeboren christenen als deel van het mystieke lichaam van Christus, de Gemeente. Dat is opmerkelijk gezien zijn vroegere sympathieën voor de sektarische beweging rond John Alexander Dowie, wiens Zionkerk erop uit was om ‘iedere bestaande kerk te verpletteren’. [8]De Pinkstersamenkomsten moesten vanaf 1906 los van de bestaande denominaties en kerken worden belegd, omdat de kerkdeuren vooralsnog gesloten bleven voor de Pinksterzegen. [9] Pas in de periode 1924-1926 werd er tot gemeentevorming overgegaan. In die periode ontwikkelde een medewerker van Polman, Bernard Kedde, een aantal gedachten m.b.t. de relatie van de nieuwe gemeente tot de universele kerk. De gemeenteleden dienden zich te vereenzelvigen met de gehele kerk, door dagelijkse voorbede en medeleven [10] Dit oecumenische sentiment verdwijnt echter na verloop van tijd. Wat blijft is de dubbele focus. In de eerste plaats op de lokale gemeente en daarnaast op de universele kerk. Dat laatste heeft de Pinksterbeweging, denk ik, behoed voor exclusivisme en sektarisme.[11] Dat andere brandpunt is wat dat betreft veel gevaarlijker.[12] Toch vormt de lokale gemeente in grote delen van de Pinksterbeweging het hart van de ecclesiologie. In dat opzicht is de titel van het boek van Willem J. Lentink over de gemeente veelzeggend: De vorming van een bijbelse gemeente.[13] In dit werk, dat zich zeer sterk afzet tegen de historische kerken en vooral tegen de katholieke kerk, worden talloze facetten van het gemeenteleven behandeld, zij het dat de echte theologische bezinning grotendeels ontbreekt. De gemeente wordt vooral gezien als Gods middel om de veelkleurige wijsheid van God bekend te maken aan de overheden, de machten in de hemelse gewesten (Ef. 3:10). [14] Volgens Lentink gaat de vestiging van een bijbelse gemeente altijd gepaard met tegenstand. En wel meer bepaald tegenstand van het religieuze establishment; in de nieuwtestamentische tijd was dat het joodse gezag en in deze tijd, de jaren ‘60-’70, maken de gevestigde kerken zich daar schuldig aan.[15] Hij constateert dat de eerste gemeente, haar leden uit de Joodse gemeente rekruteerde, juist zoals de gemeente dat nu doet uit de historische kerken. Het staat voor hem als een paal boven water, dat de plaatselijke pinkstergemeente de voortzetting is van de gemeente zoals die in de Bijbel wordt beschreven, terwijl de historische kerken zoveel uit de oude bedeling hebben overgenomen dat zij buiten de nieuwe bedeling van de Geest staan.[17] Het zal duidelijk zijn, dat Lentink onmiskenbaar tot het restorationistische kamp behoort.

Opmerkelijk is verder dat hij denominaties onbijbels vindt: "Kerkgenootschappen zijn zaken met voorzitters, met een secretariaat en meer van die onzinnige dingen die niets met het Woord van God te maken hebben."[18] Ook tegenover het ambt van voorganger staat hij kritisch. Het aanstellen van een voorganger moet niet op ‘beroepingswerk’ uitlopen en hij mag zeker geen machtspositie binnen de gemeente verwerven. Het is beter om hem als mede oudste te zien.[19] Uiteraard besteedt hij aandacht aan de bedieningen van Efese 4:11. In alle gevallen betreft het hier oudsten, waarbij sommige van die bedieningen meer plaatsgebonden zijn, terwijl andere eerder ‘bovenplaatselijk’ zijn.[20] Impliciet treffen we hier toch iets aan van een visie op een bredere kerk, een denominatie. Immers de ‘bovenplaatselijke’ bedieningen of ambten hebben betrekking op een netwerk van gemeenten.[21]

Weinigen binnen de Pinksterbeweging zullen zo ver gaan als Lentink destijds deed. Zo treft Klaas van Balen een heel andere toon. In zijn Heraut van de Koning; profetische bediening van de gemeente in de eindtijd schetst hij een ecclesiologie met een eschatologische en pneumatologische dimensie. [22] Hij ziet de gemeente in de eerste plaats als geroepen voor de volken, om het evangelie wereldwijd uit te dragen.[23] De gemeente is zout en licht in deze wereld. Dat is ze en dat is ook haar roeping.[24] Met het oog op het ‘laatst der dagen’, op de eindtijd dus, heeft de gemeente een bijzondere roeping. De schrijver spreekt over "een belangrijke en beslissende rol". Kennelijk bestaat die rol daarin dat de gemeente in de kracht van de Geest [25] de wereld het oordeel van God aanzegt en de boodschap van de komst van de Koning en van Gods Koninkrijk voorhoudt. [26] De roeping van de Pinksterbeweging bestaat in het bijzonder daarin, dat zij de brede kerk de boodschap van de vervulling met de heilige Geest predikt.[27] Het was nimmer de bedoeling dat de Pinksterbeweging een denominatie naast andere denominaties zou worden. Wel, gelooft hij, heeft het ontstaan van de Pinksterbeweging te maken met de groei tot volwassenheid van het Lichaam van Christus. Immers het herstel van de geestesgaven en de bedieningen in de gemeente maakt deel uit van dat proces.[28]

De gemeente is geroepen om de tegenstand en het kwaad te overwinnen. [29] Maar de gemeente heeft gezien de verdeeldheid en de scheuringen, de mannelijke rijpheid van het geloof nog niet bereikt, en heeft haar plaats nog niet ten volle ingenomen. [30] De (Pinkster)gemeente komt daarom ook maar zeer ten dele toe aan de profetische taak die zij in het laatst der dagen te vervullen heeft. [31]

In een ander boek van dezelfde auteur, Geboren uit de Geest, [32] is niet zozeer de inhoud verrassend als wel de volgorde van de behandelde onderwerpen. Van Balen begint niet - zoals men dat van een pinksterschrijver zou mogen verwachten - met een behandeling van de "leer aangaande de Geest", maar met de "leer aangaande de gemeente". Zo sluit zijn behandeling nauw aan bij de geloofspraxis van de Pinksterbeweging. Die begint immers veelal met de ervaring van de werking van de Geest in context van het gemeenteleven.[33]

De Pinksterkerken hechten grote waarde aan de gemeente. Dat wordt ook nog eens onderstreept in de geloofsbelijdenissen van de Pinksterkerken. Walter Hollenweger brengt er een aantal van samen in zijn The Pentecostals.[34] Opvallend is dat de Geloofsbelijdenis van de Apostolic Faith Movement (Los Angeles - 1906) met geen woord rept over de gemeente. Dat ligt ongetwijfeld aan het feit, dat men zich als beweging zag, die een zegen wilde zijn voor de bestaande kerken. [35] De "Preambule en het Besluit aangaande het Statuut" van de Assemblies of God (USA) uit 1914, [36] daarentegen, begint met een passage, waarin soteriologische en ecclesiologische uitspraken nauw verbonden zijn: God, onze hemelse Vader, zond zijn eigen zoon om een verloren mensheid te verlossen en riep uit de wereld een volk, dat Hij redde om Zijn gemeente te bouwen op het fundament van apostelen en profeten, terwijl Jezus zelf het Hoofd is. Deze gemeente, die niet door de poorten der hel kan worden overwonnen, wordt door Hem georganiseerd en gedoopt met de Heilige Geest. Dan volgt een artikel over de Heilige Schrift en vervolgens een over de eenheid van de Kerk en een waarin de stichters van de AG hun zelfverstaan als kerk (in tegenstelling tot een onschriftuurlijke sekte) tot uitdrukking brengen. Vervolgens besluiten ze tot de oprichting van een Algemene Vergadering van Pinkstergelovigen uit plaatselijke gemeenten, die hun zelfstandigheid behouden. Men zet zich dus af tegen elke vorm van hiërarchie en van synodale bemoeienis en kiest voor een congregationalistisch model. [37] In de Fundamental Truth (1916) handelt artikel X over de gemeente en haar opdracht, maar ook de artikelen VI (over de instellingen van de Heer voor zijn gemeente) [38] en artikel XI (over het ambt) hebben relevantie voor de leer aangaande de gemeente. De "Fundamentele Waarheden" van de Broederschap van Pinkstergemeenten (uit 1967) volgt dit patroon, zij het dat er inhoudelijk wel kleine verschillen zijn.[39] Zo is er meer oog voor de gemeente als geloofsinhoud. Ook in de pas geformuleerde "Geloofsbasis van de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten" hebben twee van de twaalf artikelen betrekking op de gemeente; en krijgen andere een ecclesiologische dimensie. [40] Hierdoor krijgt de Gemeente een sterker accent dan in de FW van de BPG, zeker als men in aanmerking neemt dat de nieuwe belijdenis met een derde is ingekort. [41]

Hoe typeert de Geloofsbasis van de VPE de Gemeente?

In art. 8 wordt de Gemeente nadrukkelijk gezien als de gemeenschap waardoor God Zijn heilswerk in deze wereld wil realiseren. Hier treedt de soteriologische tendens naar voren, die zo kenmerkend voor het geloof van de Pinksterbeweging.[42] Het beeld van de universele Gemeente dat hier vigeert is dat van ‘instrument’. Iedere wedergeboren gelovige maakt er deel van uit en de plaatselijke gemeente is er een uiting van. Het mag duidelijk zijn, dat voor de Pinksterbeweging de gemeente niet zozeer als volkskerk wordt gezien, maar als bestaande uit de ‘heiligen in Christus’. Verder stelt het document dat "door de dienst van oudsten, diakenen en de bedieningen die God daartoe geeft" de gelovigen worden "toegerust tot dienstbetoon aan God, aan de wereld en aan elkaar." Tenslotte ziet dit artikel de noodzaak dat gelovigen zich in een plaatselijke gemeente voegen. Dit keert zich onmiskenbaar tegen de visie van die menen dat de gelovigen het ook kunnen stellen zonder de ‘gemeenschap der heiligen’ en affirmeert dat de plaatselijke gemeente het geestelijk thuis van elke gelovige behoort te zijn.

In artikel 9 wordt de opdracht van de Gemeente gezien in het verlengde van de bediening van Jezus op aarde: zij maakt Gods Koninkrijk bekend. Hoe doet zij dat? Door "de prediking van het Evangelie in zijn volheid aan alle volken." Uiteraard, knoopt dit aan bij de Grote Opdracht van de Heer aan de Gemeente (Mt. 28:19,20), hetgeen ook blijkt uit de zinsnede "en hen te maken tot discipelen van Jezus Christus". Verder behoort het brengen van de volken tot gehoorzaamheid aan Gods wil tot haar opdracht. Die bredere formulering is opvallend. Het betekent een sterkere nadruk in op de opdracht tot ‘christelijke vorming’ ten opzichte van de formulering in de FW van de BPG. De nieuwe formulering mag voor de VPE aanleiding zijn tot diepgaande ethische bezinning en fungeren als charter voor grotere betrokkenheid bij maatschappelijke vraagstukken. Tenslotte art. 9 dat deze opdracht vergezeld gaat "van de belofte dat tekenen en wonderen de gelovigen zullen volgen, zoals de genezing van zieken en het uitdrijven van boze geesten" (Mc. 16:15-20). [43]

Uit dit overzicht valt af te leiden, dat de Pinkstertheologie op het terrein van de leer aangaande de kerk een dubbele focus heeft. Enerzijds erkent men de realiteit van de universele Gemeente, anderzijds is daar de sterke concentratie op de lokale gemeente. Die duale focus is in meerdere opzichten van belang.

a. Aan de ene kant leidt dit tot een betrekkelijk gebrek aan belangstelling voor de manifestaties van de Gemeente op andere niveau’s. In sommige delen van de Pinksterbeweging realiseert men zich nauwelijks dat de Gemeente van Christus zich wellicht ook op andere niveau’s manifesteert. De gemeenten vormen samen het Lichaam van Christus, en die gemeenten onderhouden relaties met elkaar - ook over denominationele grenzen heen. En die relaties worden door verschillende geloofsrichtingen verschillend ingevuld. Het feit dat het lichaam van Christus niet alleen gestalte krijgt in de plaatselijke gemeente, maar ook in de gemeenschap van plaatselijke gemeenten, heeft ook oecumenische relevantie. Immers, dat samen Lichaam van Christus vormen beperkt zich niet alleen tot gemeenten met eenzelfde kerkelijke kleur. Die erkenning maakt het moeilijk om de ligging van de grenzen precies aan te geven - zelfs voor wie de theologische criteria helder op een rijtje heeft. Te vaak heeft dat geleid tot harteloosheid, tot het blokkeren van samenwerking over kerkelijke grenzen heen en tot het uit de weg gaan van een echt gesprek met mensen en gemeenschappen die zich evenzeer met de naam van Christus identificeerden.[44]

b. Aan de andere kant heeft de erkenning van de realiteit van de Universele Gemeente de Pinksterbeweging - ondanks de schijn van het tegendeel - behoed voor sektarisme. Immers, Pinkstergelovigen erkennen het volwaardig christen-zijn van allen die Jezus Christus belijden als Heiland en Heer. [45] De BPG heeft - als samenwerkingsverband van Pinkstergemeenten het gesprek met de historische kerken nooit geschuwd - en is daarvoor door sommigen ook wel bekritiseerd. [46]

c. Doordat men weinig oog heeft voor de denominatie als manifestatie van het Lichaam van Christus, maar deze eerder opvat als een praktisch samenwerkingsverband, zijn zij wel in staat flexibel in te spelen op veranderende situaties. Immers, zij torsen maar weinig last mee van tradities die zich in de loop van eeuwen een aura van eerbiedwaardigheid hebben verworven, zo ze al niet sacrosanct zijn geworden. In deze tijd van snelle veranderingen is dat een kracht. Daar staat echter tegenover dat er weinig levende herinnering is aan de wijsheid die vaak in die tradities blijkt te zijn opgeslagen.

d. Tenslotte, de aandacht voor de plaatselijke gemeente in de Pinksterbeweging, mag zeker niet alleen maar gezien worden als een zwakte. Integendeel, er schuilt grote kracht in de concentratie op de zo tastbare realiteit van de plaatselijke gemeente. Mede daardoor zijn Pinksterdenominaties in hoge mate in staat om pragmatisch in te spelen op allerlei nieuwe ontwikkelingen, met name op technologisch gebied. Ook dat is een kracht. Dat neemt echter niet weg dat de theologische reflectie niet beperkt mag blijven tot ‘gemeentevisie’, tot gemeentegroeitheorieën, tot ecclesiologie in het kader van bijv. missiologie. De Pinksterbeweging zal zich - juist ook in het gesprek met de grote kerken van de Reformatie en de Rooms-Katholieke kerk - theologisch rekenschap dienen te geven van het wezen en de opdracht van de Kerk in de volle breedte. En daarvoor mag het beginpunt - afgezien van de relevante gedeelten van de Schrift - worden genomen in de credo’s van Nicea en Constantinopel, waarin de Kerk wordt aangemerkt als "één, heilig, katholiek en apostolisch." [47]

-----------------------------------------

Deze inleiding werd gegeven tijdens de zesde dialoogbijeenkomst van pinksterchristenen en katholieken, op 29 november 2001 in Amersfoort. Huib Zegwaart ging vanuit de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten in op de volgende vraagstelling:

Van rooms-katholieke zijde werd deze zelfde vraag beantwoord door dr. Ton van Eijk.

Zie StuCom 0079.